Po czerwcu 1942 r. Olkusz był już bez Żydów. Większość zginęła w Auschwitz

"Zjechało Gestapo dzielnicę żydowską otoczono/ Wszystkich Żydów wyciągnięto z domów, w gimnazjum stłoczono./ Tu ich posortowano - na kilka partyj podzielono/ I tak koleino z ghetta wywożono" - tak wierszem wspominała okupację Maria Feczko, nauczycielka w Szkole Powszechnej nr 1 w Olkuszu. To był niezwykle trudny czas dla ludności olkuskiej. W czerwcu przypada 73. rocznica likwidacji olkuskiego getta. 13 i 15 czerwca to jedne z najtragiczniejszych dat w historii Olkusza. Wtedy to w dwóch transportach kolejowych wywieziono z miasta ok. 3 tys. żydowskich kobiet, mężczyzn i dzieci, którzy stanowili ok. 30 proc. ludności olkuskiej. Większość prawdopodobnie zginęła w komorach gazowych KL Auschwitz II-Birkenau.

Historyk Adam Cyra, pochodzący z Olkusza, a pracujący na co dzień w Muzeum Auschwitz-Birkenau, dotarł do ciekawych relacji świadków likwidacji olkuskiego getta. Marian Głuszecki z Olkusza, były więzień Auschwitz, Gross-Rosen i Buchenwaldu, który zmarł w Krakowie w 1981 r., tak wspominał czerwiec 1942 r.: "Akcja rozpoczęła się nad ranem. Dzielnica obstawiona była podwójnym szpalerem policji niemieckiej. (…) Milicjanci żydowscy, którzy na akcję tę przyszli specjalnie z Będzina i Sosnowca, znęcali się w niemożliwy sposób nad ludźmi, bijąc i kopiąc ich nogami. Jeden z nich szczególnie wyróżniał się pod tym względem brutalnością".

Z kolei olkuski Żyd Efraim Parasol, który przeżył Holocaust, tak relacjonował wydarzenia: "12 czerwca 1942 r. wybrano 400 młodych mężczyzn i kobiet i wysłano na roboty do obozu. Ponadto jeszcze 1300 osób załadowano do pociągu i wysłano w tym samym kierunku, gdzie kierowano ich braci i siostry, ojców, matki i dzieci. (...) 15 osób pozostaje na miejscu dla likwidacji majątków żydowskich, lecz po 2 dniach miejscowe władze wypędzają ich i zbrodniarze niemieccy rabują i dzielą się swym łupem, przez wiele lat skrzętnie zbieranym i zapracowanym przez ludność żydowską. 15 czerwca 1942 r. Olkusz jest bez Żydów" - czytamy w relacji Efraima Parasola.

Zachowało się kilka zdjęć z czerwca 1942 r. Przedstawiają one ludność żydowską pędzoną na dworzec kolejową i już oczekującą na transport. Zgromadzonych pilnują niemieccy i żydowscy policjanci. Historyk Adam Cyra odkrył, kim jest jeden z hitlerowców. To 26-letni Friedrich Kuczynski, Niemiec, który urodził się w Rumunii. - Posiadał wyższe wykształcenie, był nauczycielem gimnazjalnym, władał językiem niemieckim, francuskim i rumuńskim. Podczas drugiej wojny światowej był urzędnikiem Wydziału "J" do spraw żydowskich. Odpowiadał po wojnie za nadużycia i bestialstwa wobec Żydów oraz współudział w ich unicestwieniu na terenie m.in. Olkusza, Chrzanowa, Zawiercia, Sosnowca i Będzina - mówi Adam Cyra. - Po klęsce Niemiec Kuczynski ukrywał się na terenie Bawarii, gdzie najprawdopodobniej rozpoznali go Żydzi chrzanowscy.
Kuczyński został aresztowany i skazany na śmierć. Powieszono go 22 lutego 1949 r. i pochowano na cmentarzu Nowosieleckim w Sosnowcu.

"Policja litości nie miała - chorych na wóz jak kłody wrzucała/ Jednych na miejsce przywoziła, po drugich wracała/ Na jednym wozie Żydówka, co przed chwilą dziecię zrodziła/ Cała we krwi skąpana - w bólach porodowych się wiła/ A w nogach - na pierzynie skrwawionej/ Wije się w śmiertelnym skurczu dziecię świeżo zrodzone" - wspomina dalej wierszem Maria Feczko. Tego, co olkuszanie przeszli w czasie okupacji, nie sposób zapomnieć. W 2001 r. podjęto uchwałę w sprawie budowy pomnika na starym cmentarzu w Olkuszu, który przypominałby o pomordowanych. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 12 czerwca 2005 r.

Czerwiec w Chrzanowie był miesiącem o wiele spokojniejszym. Analogiczne zdarzenia miały tam miejsce cztery miesiące wcześniej. Kamil Bogusz, historyk z Muzeum w Chrzanowie przypomina, że getto w Chrzanowie było zorganizowane przez niemieckich okupantów na terenie starówki i obejmowało swym zasięgiem następujące ulice miasta: Berka Joselewicza, Kadłubka, Świętokrzyską (Krzyska), Garncarską, Krakowską, Rynek. Na jego terenie funkcjonował szpitalik (przy ul. Krakowskiej 21b), w którym pracowali: dr Schimmer, dr Gutentag oraz dr Ritter.

Likwidacja getta rozpoczęła się 18 lutego 1943 r. Selekcje prowadził mjr Heinrich Lindner (szef Biura Organizacji Smelta w Sosnowcu). - Podzielono zebranych na dwie grupy: młodych i silniejszych kierowano do pracy przymusowej, a starszych do Auschwitz. Nikomu nie pozwolono nic zabrać ze sobą - relacjonuje Bogusz. - Na rynku, gdzie selekcja miała miejsce, dochodziło do prawdziwych dantejskich scen - mówi. Za przykład podaje wydarzenie, w którym działacz Rady Starszych Mojżesz Nagoszyner, chciał uratować członka Rady Józefa Hochbauma, który znalazł się w transporcie do Auschwitz. Gestapo zezwoliło na to, lecz kiedy Nagoszyner wszedł do wagonu, aby znaleźć swojego przyjaciela, Niemiec nakazał zamknięcie wagonu.

Po zakończeniu selekcji i wywózce Żydów z Chrzanowa, jak wspomina prof. Pęckowski "zapanowała w mieście straszna, cmentarna cisza". - Tak brutalnie skończyła się historia Żydów w Chrzanowie po prawie czterech wiekach związków z tym miastem. Pozostało jedynie kilka miejsc pamięci, które są do dnia dzisiejszego świadkami tamtych wydarzeń - mówi Bogusz.